Oproep aan Vlaams minister Geert Bourgeois: Red de Kalmthoutse synagoge!

De synagoge in Heide-Kalmthout dreigt binnen enkele jaren niet meer dan geschiedenis te zijn. Zo erg in verval staat het gebouw. De enige die hier iets aan kan doen, is minister Geert Bourgeois van het Vlaams Kabinet voor Beheer en Bescherming van Onroerend Erfgoed. Joods Actueel had een gesprek met de vzw die de synagoge poogt te redden. Het kabinet van minister Bourgeois liet na een telefoontje van onze redactie weten dat de minister de zaak ter harte neemt.

GEERT VERSYCK

Geschiedenis
Antwerpen kreeg in de negentiende eeuw met twee Joodse migratiestromen te maken. Door de Jodenvervolging in Oost-Europa en Rusland zochten vele Asjkenazische Joden hun geluk in de jonge Verenigde Staten van Amerika die als het beloofde land beschouwd werden. Zij belandden vaak in Antwerpen waar de vloot van de Red Star Line een verbinding met New York verzekerde. Niet alle vluchtelingen bereikten evenwel het gedroomde land. Velen bleven in Antwerpen en vonden werk in de fors groeiende en lucratieve diamantindustrie. Anderzijds werden, onder impuls van koning Leopold II, Joodse diamantairs vanuit Amsterdam aangetrokken om de diamantnijverheid rond het Antwerpse Centraal Station te versterken.

Ten noorden van Antwerpen, in het rurale gebied van heide konden meerdere welstellende Joden een buitenverblijf optrekken. Het terrein was er immers goedkoop omdat de grond niet voor landbouw geschikt was. De schaarse inwoners keken met gemengde gevoelens naar ‘die van ’t stad’ en hun buitenverblijven. In de heidense Nieuwstraat werden in korte tijd vijf ‘Joodse’ villa’s opgetrokken, tot op vandaag beschouwd als parels van innovatieve architectuur. Het heidegebied werd Heide-Kalmthout met hoofdletter, kreeg een eigen spoorwegstation en werd alras omgetoverd tot een respectabele residentiële buurt. Met de toename van de Joodse bevolking ontstond de nood aan een eigen gebedsruimte. De ruime privé-woningen voldeden niet langer aan de religieuze behoeften van de groeiende bevolking. In 1929 werd in de Leopoldstraat, onder impuls van Mendel Kornreich een gloednieuwe synagoge in gebruik genomen. De Kalmthoutse architect Jan-Frans Beirens ontwierp de plannen die voorzagen in het eclectische Joods gebedshuis met typische neomoorse stijlkenmerken en art-deco-elementen. Officieel was de synagoge in onverdeeld bezit van zes Joodse eigenaars.

De jaren dertig van vorige eeuw waren de gloriejaren voor het Joods verenigingsleven in Kalmthout. Zevenhonderd Joden stonden in de bevolkingsregisters van de gemeente ingeschreven. Daarnaast was er een intensief pendelverkeer tussen Antwerpen en het station Heide. Naast de synagoge werden een kinderkolonie en een religieuze hogeschool – een jesjiva – in gebruik genomen, waar talloze jongeren zich in het joodse geloof verdiepten. En toen kwam de gruwel van WOII.

Advertentie

Tweehonderd van de zevenhonderd ingeschreven Heidenaren werden, vaak na verraad, naar de vernietigingskampen afgevoerd om nooit meer terug te keren. Wie voor de naziterreur kon vluchten, deed dat. Het was een gedecimeerde en getekende samenleving die na de Shoah met vallen en opstaan de draad terug probeerde op te nemen. Zoals vroeger werd het nooit meer. Steeds moeilijker werd het om tien Joodse mannen te vinden, een minjan, om een geldige eredienst te kunnen houden. De synagoge werd nog hoofdzakelijk in de zomer gebruikt. Toch bleef het gebedsoord, mede door de toegewijde inzet van de conciërge, Ytje Barendsen, in relatief goede staat. Toen Ytje in 1995 overleed, kwam het grote verval. Erediensten werden er niet meer gehouden, weer en wind konden vrij hun destructief werk doen.

 

Opnieuw onder de aandacht

Tijdens de Open-Monumentendag in 2002 werd het vergeten en verkommerde synagogegebouw onder de aandacht gebracht met de hoop het waardevolle monument een nieuwe toekomst te geven. Onder leiding van Joodse en niet-Joodse sympathisanten, die de cultuurhistorische waarde voor zowel de Joodse gemeenschap als voor Heide-Kalmthout inzagen, werd de vzw Synagoge Heide opgericht. Joods Actueel sprak met enkele bezielende leden van deze vzw: Daniëlle Schyn, Frans L. Van Den Brande en de huidige voorzitter, advocaat Daniël Peterfreund.

Dankzij inspanningen van de vzw werd het gebedshuis op 31 mei 2007 door het kabinet van toenmalig Vlaams minister Dirk Van Mechelen (VLD) als beschermd monument erkend. De oorspronkelijke eigenaars, in onverdeeldheid, zijn ondertussen allen gestorven. Hun talrijke erfgenamen, kinderen en kleinkinderen, zijn mede door de Holocaust over de wereld uitgezwermd. De vzw probeerde hen op te sporen. Met de beperkte middelen van een kleine vzw, een schier onbegonnen werk. Met zo’n zeventig zijn ze vandaag, erfgenamen die niet altijd een emotionele band met het gebouw hebben. Niet alleen in Antwerpen maar ook in de Verenigde Staten, Zuid-Afrika, Australië, Israël, Zwitserland, Duitsland en wie weet waar nog.

Sommigen namen niet de moeite om op het voorstel van de vzw om de synagoge nieuw leven in te blazen,  te reageren, anderen menen ten onrechte op een goudmijn te zitten: een waardevol gebouw in een residentiële wijk. Echter, zelfs al zou het perceel als bouwgrond verkocht worden, dan nog zou de opbrengst gezien het grote aantal mede-eigenaars en gezien de aparte driehoekige vorm van het perceel, nauwelijks meer opbrengen dan de kosten die met een sanering gepaard gaan. Ten slotte zijn er ook een aantal belanghebbenden die eerder sceptisch staan tegenover een vzw die ook uit niet-Joden, gojiem, bestaat.

Op 19 oktober 2011 werd het goede voorbeeld door mevrouw Fanny Eckstein-Weinmann gegeven. Haar vader was één van de oorspronkelijke bouwheren. In de jaren dertig emigreerde het gezin naar de Verenigde Staten. Fanny Weinmann was toen tien jaar oud. Zeventig jaar later bracht ze samen met haar echtgenoot en dochter een geëmotioneerd bezoek aan de vervallen synagoge. Vanuit het besef dat redding van de synagoge inhoudt dat ze afstand moet doen van haar eigendomsrecht, tekende de kranige dame de akte. Ze hoopt dat de overige erfgenamen haar voorbeeld zullen volgen, zodat er eindelijk werk kan worden gemaakt van de restauratie van het gebouw.

Advertentie

 

Levensgevaarlijk

De toestand van de synagoge is lamentabel, het is ook levensgevaarlijk om het pand te betreden. De vloer kan instorten onder het gewicht van een persoon, de muren brokkelen af en er kunnen stukken van het dak
vallen. “Het is nu de laatste kans om te reageren”, aldus Daniël Peterfreund van B’nai B’rith die het voorzitterschap van de vzw op zich nam. “We vrezen dat indien de Vlaamse regering nu niet optreedt, alle inspanningen voor niets zullen geweest zijn”.

Frans L. Van Den Brande vult aan: “Indien er nu niet dringend opgetreden wordt, staat hier binnen onafzienbare tijd gewoon een gedenkplaat met de boodschap: Hier bevond zich de Joodse synagoge van Heide”. Niettemin heeft de vzw veel concrete plannen met het gebouw. “Het moet zeker een gebedsruimte blijven waar de Joodse eredienst kan plaatsvinden”, aldus Daniëlle Schyn. “Maar niets belet dat er, bijvoorbeeld op het binnenbalkon, een permanente tentoonstelling kan komen met voorwerpen die de vzw in veiligheid heeft kunnen stellen en in een archief heeft ondergebracht vooraleer de verloedering toesloeg”.

Daarnaast is er ook mogelijkheid tot meer specifieke tentoonstellingen. Er kan samengewerkt worden met het MAS, het Eugeen Van Mieghemmuseum, het Diamantmuseum en het Arboretum dat ooit eigendom was van de Joodse familie De Belder. “Ook voor concerten is het een ideale ruimte”, weet Daniëlle Schyn verder. “Paul Ambach, alias Boogie Boy, heeft al toegezegd zich muzikaal te willen inzetten voor het in standhouden van het gebouw”.

“Jaarlijks worden hier meerdere wandelingen georganiseerd die de Joodse aanwezigheid op de Heide benadrukken. Momenteel kunnen deze wandelaars uit veiligheidsoverwegingen hooguit vanuit de inkom een blik naar binnen werpen. Een gerenoveerde synagoge zou uitermate bijdragen tot een beter begrip van het Jodendom en de rijke Joodse cultuur”, benadrukt Frans van den Brande, die zelf rondleidingen begeleidt en sinds jaren, als lid van de Antwerpse Contactgroep voor Joods-Christelijke betrekkingen, voor betere relaties tussen Joden en christenen ijvert. In opdracht van B’nai B’rith stippelde hij voor de provincie Antwerpen het segment uit van de Europese Route van het Joodse Erfgoed. De verpauperde synagoge van Heide-Kalmthout dreigt de missing link te worden van deze Europese Route. “Wat deze synagoge uniek maakt, is precies dat ze in een landelijk gebied is gelegen. Wellicht is dit de enige plattelandssynagoge in Europa. Het verhaal van de bijna-vernietiging van het Joodse leven in Heide-Kalmthout zou voorts een schitterend voorbeeld zijn van hoe voor de komende generaties herinneringseducatie concreet gestalte kan krijgen”.

 

Waarde

De gemeente Kalmthout is alvast overtuigd van de cultuurhistorische en toeristische waarde, maar kan onmogelijk alleen instaan voor een grondige restauratie. Wel nam ze het initiatief om in 2007 een gapend gat in het dak te dichten. Broodnodige instandhoudingswerken die er merkwaardig genoeg voor zorgden dat de Vlaamse regering geen proces-verbaal van verwaarlozing wilde opstellen. De bevoegde dienst van minister Geert Bourgeois (NV-A) kwam tot de ronduit Kafkaïaanse conclusie dat door deze instandhoudingswerken de toestand van het gebouw niet erger is dan ten tijde van de erkenning als beschermd monument. Ook de provincie Antwerpen is het project gunstig genegen maar beschikt niet over de mogelijkheden om alle lasten te dragen.

“Dat het gebouw door de Vlaamse regering als beschermd monument erkend is, verplicht haar om initiatief te nemen”, aldus Daniël Peterfreund. “De enige uitweg om dat te doen, is via een onteigening. Een moeilijke maar noodzakelijke procedure”, weet hij. “Het is nu aan de Vlaamse overheid om dringend op te treden, anders is het weldra allemaal te laat”, besluit hij.

De redactie van Joods Actueel contacteerde het kabinet van Vlaams minister Geert Bourgeois. Peter Buysrogge, woordvoerder van de minister, verklaarde: “De minister hecht veel waarde aan de synagoge en wil het lot ter harte nemen.” We kregen ook bericht dat een P.V. van verwaarlozing is opgesteld, de eerste stap om later tot een onteigening over te gaan. Binnen twee weken is er trouwens een overleg tussen dhet kabinet en de vzw, wordt dus zeker vervolgd in onze volgende uitgave.