Vanavond in Antwerpen (20:00uur) n.a.v. Holocaust Herdenkingsdag

Op dinsdag 27 januari houdt auteur Dirk Verhofstadt in Antwerpen een voordracht over zijn boek “Paus Pius XII en de vernietiging van de Joden”. Hij zal het ook hebben over het actuele onderwerp van de rehabilitatie van de notoire negationist Bisschop Williamson door Paus Benedictus XVI

Praktisch:

Plaats en tijd: 20:00uur – Romi Goldmuntz Centrum, Nerviërsstraat 12, 2018 Antwerpen
Een avond georganiseerd door het Forum der Joodse Organisaties
Inkom gratis

Advertentie

rehabilitatie van de notoire negationist Bisschop Williamson (lees hier).

herlees hier ook ons interview met Dirk Verhofstadt (verschenen in Joods Actueel van november 2008)

Pius XII en de vernietiging van de Joden

Door Rony Boonen

Dirk Verhofstadt schreef het boek ‘Pius XII en de vernietiging van de Joden’ en dat zal hij geweten hebben. Het boek was nog niet eens in de winkels of het werd al druk besproken. Ook het Vaticaan hielp het boek mee promoten. Want net nu, vijftig jaar na de dood van Pius XII, staat de man opnieuw volop in de belangstelling. In Rome willen ze hem eerst zalig en daarna heilig verklaren. Buiten het Vaticaan ligt het wel iets gevoeliger (om het zacht uit te drukken). In de pers ontstaan tal van polemieken want wie was die Pius XII eigenlijk? De enen stellen, zoals de beweging ‘Pave the Way’, dat hij massa’s Joden heeft gered en de anderen klagen hem aan omdat hij van de gruwel zeer goed op de hoogte was maar weinig of niets heeft gedaan. Dus trokken wij zelf naar Dirk Verhofstadt, auteur en publicist, boegbeeld van de denktank Liberales, om er het fijne van te weten.

Joods Actueel: Hoe staat u tegenover al deze reacties?

Dirk Verhofstadt: Ik schrok dat er ook zoveel reacties waren. Een man wilde mij zelfs aanklagen voor laster en dreigde de persvoorstellen op stelten te zetten, maar zover is het niet gekomen. Het gekke is dat veel mensen op dit boek reageerden zonder het zelfs gelezen te hebben. Ik geef toe dat het boek wel op een speciaal moment komt. Er zijn in Rome nogal wat activiteiten gepland rond de 50^ste verjaardag van zijn overlijden nu vooral het proces rond zijn zalig- en heiligverklaring opnieuw in de belangstelling staat. De beweging ‘Pave the Way’ heeft in Rome een document voorgesteld van zo’n tweehonderd pagina’s ten voordele van de paus. Ik heb dat document doorgenomen, maar er staan geen nieuwe zaken in. Integendeel, er staan ook zaken in die wel belastend zijn. Bij voorbeeld komt er een priester uit Assisi in voor, die Joden heeft gered, maar het is juist één van die mensen die bijzonder veel kritiek hadden op Pius XII. Uiteraard waren er zeer veel katholieken, zowel religieuzen als anderen, die Joden hebben gered, maar, dit is mijn stelling, ze deden dit niet omdat het een ‘opdracht’ was van de paus, maar wel van uit hun persoonlijk christelijk medeleven.

Het Vaticaan heeft in de loop der jaren dikwijls zijn verdediging aangepast. In de eerste stelde Albert Leiber, de secretaris van de paus, in 1963 dat zijn baas “het allemaal niet geweten had” tijdens de oorlogsjaren. Maar deze stelling werd en wordt volledig tegengesproken door de ‘Actes et Documents du Saint Siège’. Twaalf dikke boekdelen met briefwisseling van en naar de paus. Mijn stelling is dat de paus op dat ogenblik (tijdens WOII) de best geïnformeerde persoon was. Het Vaticaan had vertegenwoordigers in alle landen, zowel bij de geallieerden als in de As-mogendheden en in de neutrale landen.

Advertentie

Een tweede verdediging van de paus was: ‘Hij heeft daadwerkelijk gesproken’. Maar grondig wetenschappelijk onderzoek van de documenten heeft aangetoond dat deze stelling ook niet kon worden weerhouden.

En ten slotte, de laatste en derde stelde: ‘Hij heeft gezwegen en in het geheim gehandeld om erger te voorkomen’. Ikzelf heb vele en zeer lange gesprekken gevoerd met Peter Gumpel, een jezuïet, die zich bezighoudt met het dossier van de zalig- en heiligverklaring van Pius XII. Hij heeft me verteld dat het dossier praktisch rond is en zal worden goedgekeurd. Dat is ook een van de redenen waarom ik dit boek heb geschreven. Niet omwille van de figuur van Pius XII maar wel om die ene morele en zeer relevante vraag: ‘Hoe moet een mens handelen als hij weet dat zijn medemensen in nood zijn en als hij daar daadwerkelijk iets kan aan doen?’

Schuldig verzuim

Dirk Verhofstadt: Mijn stelling is: als dergelijke grootschalige misdaden gebeuren heb je drie verantwoordelijken, namelijk a) de opdrachtgever, b) diegene die de misdaad uitvoert en c) de mensen die wisten wat er gebeurde en nagelaten hebben te protesteren. Voor deze laatsten bestaat er een juridische term: schuldig verzuim! Deze paus kan je dus veroordelen voor schuldig verzuim.

Ik ben ervan overtuigd dat deze hypothese bijzonder sterk is en dat de paus in die periode om strategische redenen gezwegen heeft. Meer nog, ik denk dat hij niet alleen een grondige afkeer had van het communisme (hij niet alleen trouwens, de hele kerk was er bang voor), maar ook angst voor de democratie ‘an sich’. Hij stelde op het eind van de jaren dertig in Frankrijk vast dat democratie gepaard ging met meer secularisatie, kritiek op de dogma’s en geloofsafval en dus uiteraard met minder macht voor de kerk. Mijn stelling is dan ook dat Pius XII zo dacht en handelde om de macht van de kerk te verdedigen en te bevestigen binnen een autoritaire structuur. Vandaar het Verdrag van Lateranen dat op 11 februari 1929 werd gesloten met de Italiaanse regering en op 20 juli 1933 het concordaat met Nazi-Duitsland waarbij hij één van de mede ondertekenaars was. Hij onderhield ook goede contacten met Franco, Tiso, president van de Slowaakse Republiek, en Ante Pavelic, dictator van Kroatië.

Merkwaardig hierbij is dat Pius XII nooit afstand heeft genomen van dit concordaat. Ook na de oorlog is hij het blijven verdedigen. Anderzijds kan je ook stellen dat hij nooit iemand van de hooggeplaatste nazi’s heeft laten excommuniceren. Ook ‘Mein Kampf’ is nooit in de index der boeken opgenomen. Zelfs in 1948 niet, toen de werken van Stendahl, Descartes, Montesqueu, Sartre e.a. nog op de zwarte lijst met verboden boeken werden geplaatst, was er geen sprake van om ‘Mein Kampf ‘ te verbieden. Hij heeft ook nooit het nazisme of het nationaal-socialisme veroordeeld!

Joods Actueel: Volgens sommigen heeft de paus wel duizenden Joden gered…

Dirk Verhofstadt: Ik heb het al gezegd, ik ben er van overtuigd dat heel wat katholieken Joden hebben gered. Maar dat de paus daartoe zou opgeroepen hebben, of een duidelijke stellingname heeft ingenomen, is nergens terug te vinden in de ‘Actes et Documents du Saint Siége’. Dat zijn documenten die geselecteerd werden door vier jezuïeten onder leiding van een zekere Blet. Ik ben ervan overtuigd dat als er één document zou geweest zijn ter ontlasting van de paus het zeker zou opgenomen zijn. Maar nergens vind je één of ander document dat zou aanzetten tot het helpen van de Joden.

Een voorbeeld: Op 16 oktober 1943 is men ’s morgens begonnen met de deportatie van de Romeinse Joden uit het getto van Rome dat op ongeveer twee kilometer afstand ligt van het Vaticaan. Men heeft de Joden met vrachtwagens afgevoerd naar het Colleiumae Militarum, zo’n tweehonderd meter van het Vaticaan. Men heeft ze daar twee dagen vastgehouden. De paus was hiervan op de hoogte, ondermeer door de bisschop van Padua, dat staat in de ‘Actes et Documents du Saint Siége’. Zevenduizend Romeinse Joden zijn die dag kunnen ontsnappen.  Achteraf heeft men gesteld dat deze werden gered door de paus. Maar daar bestaat geen enkel bewijs voor.

Er zijn heel wat bewijzen dat Pius XII zeer goed op de hoogte was van wat er gebeurde. Al in 1941 was er een document van kardinaal Faulhaber van München waarin de woorden ‘Judenfrage’, ‘behandeling Russische gevangenen’, ‘SS gruwel in Rusland’ e.a. waren opgenomen. Men wist dat dit gebeurde. Men sprak ook van de gruwel van de SS Einsatzgroepen achter het front die de Joden en Russische commissarissen liquideerden. Men was in de hoogste kerkelijke kringen dus goed op de hoogte van wat er werkelijk gebeurde. Men kan dit niet ontkennen want aan het Oostfront waren een duizendtal aalmoezeniers aanwezig en dit document vond ik in het archief van kardinaal Faulhaber.

Een ander aspect dat men terugvindt in de ‘Actes et Documents du Saint Siége’ is dat er vanaf het najaar 1942 specifieke informatie binnenkwam bij de paus met bijzonder correcte getallen van het aantal slachtoffers en er was toen ook al sprake van het systematisch uitroeien van de Joden.

Kerstboodschap

Dirk Verhofstadt: Eind december 1942 wilden de geallieerden een gezamenlijke oproep doen tegen de Jodenvervolging. Er werd ook aan het Vaticaan gevraagd om zich aan te sluiten. Maar ook hier werd geweigerd omwille van de neutraliteit. De paus zou in zijn kerstboodschap wel zijn afschuw uitspreken over het vervolgen van mensen omwille van hun nationaliteit en afkomst. Het is een boodschap van ongeveer vijfduizend woorden en pas op het einde zal hij eventjes verwijzen naar de wreedheden die gebeuren. De geallieerden toen, en de historici nu, stellen dat deze oproep veel te zwak was.

In 1943 heeft de bisschop van Berlijn, Preysing, een brief geschreven aan de paus met de vraag dat die publiek zou protesteren. De paus antwoordde dat de kardinalen zelf hun verantwoordelijkheid moesten nemen. Wat voor mij alweer een bewijs is dat hij zelf geen enkele opdracht heeft gegeven aan zijn bisschoppen. Door zijn zwijgen werden ook de verschrikkelijke toestanden niet aangeklaagd. Integendeel, de katholieke Duitsers (23% van de SS’ers waren katholiek) werden door hun kerkelijke herders aangezet om ‘voor Volk en Führer’ verder te strijden.

Joods Actueel: Zou het spreken van de Paus geholpen hebben? Zijn daar voorbeelden van?

Dirk Verhofstadt: Zeker en vast! Ik geef je twee voorbeelden. In de zomer van ’41 heeft kardinaal Van Galen zich uitgesproken tegen de moorden op mentaal en fysiek gehandicapten, waaronder heel wat  kinderen, in het kader van de operatie T4.  Op 24 augustus, enkele dagen later, heeft Hitler het programma stopgezet omdat hij op dat ogenblik geen ophef wilde onder het Duitse volk.

Hongaarse Holocaust

Een ander voorbeeld is het telegram van Pius XII aan de Hongaarse leider Horthy. Vanaf 15 mei 1944 tot einde juni 1944 werden 437.000 Hongaarse Joden naar Auschwitz gedeporteerd. Eichmann noemde dit later een voorbeeld van een gesmeerd lopende deportatie. Maar wat deed de paus? Ik heb in ‘Actes et Documents’ een document gevonden waaruit blijkt dat hij in maart 1944 al op de hoogte werd gebracht van de nakende deportaties. Nadien ontving hij verschillende oproepen van katholieke leiders om zich uit te spreken, maar dat deed hij niet. Uiteindelijk stuurde hij pas op 25 juni 1944 een telegram. Merk wel: op 4 juni werd Rome al bevrijd en had de paus dus zeker niets meer te vrezen van de Duitsers. Waarom vraag ik mij dan af, heeft hij dan nog 21 dagen gewacht om zich uit te spreken, om tussen te komen? En zijn oproep had succes, want de deportaties van de Hongaarse Joden werden meteen stopgezet tot grote ergernis van de Duitsers. En zo staat het boek vol met voorbeelden van wat we kunnen stellen als schuldig verzuim.

Ook geallieerden faalden

Naast de kerk was er volgens Michael Hesemann ook het zwijgen van de rest van de wereld. Terwijl de Amerikaanse historica Lipstadt het zwijgen van de paus ‘betreurenswaardig’ noemde, vond ze de houding van de geallieerden nog ‘beschamender’, zegt Dirk Verhofstadt. Hij verwijst ook naar de Evian-conferentie in juli 1938 waar op initiatief van president Roosevelt beslist zou worden over het lot van de Joden in Duitsland. De donkerste bladzijde uit onze geschiedenis want ondanks alles weigerden de geallieerde landen om de bedreigde Joodse vluchtelingen op te nemen onder het mom dat ze nog geen rassenprobleem kenden en er ook geen wilden importeren. De Verenigde Staten en het Britse Koninkrijk weigerden hun quotasysteem aan te passen. Er kwam zelfs een akkoord tussen België en de nazi’s waarin Duitland verzekerde dat ze alle maatregelen zouden nemen ‘om de onwettige uittocht van de Joden naar België te belemmeren.’ Een triomf voor de nazi’s!

In april 1943 werd weer een conferentie gehouden op Bermuda. Opnieuw besprak men hoe men de Joden kon helpen, maar nog eens faalde de politiek schromelijk. Het werd een bewijs van de lafheid, onverschilligheid en kortzichtigheid van de leiders die nochtans zeer goed op de hoogte waren van het gebeuren.

Jewish Agency

Al op 17 mei 1939 beperkten de Britten, door de beduchte MacDonald White Paper, de immigratie van de Joden naar Palestina en dat in een periode waarin honderdduizenden Joden radeloos een uitweg zochten uit Duitsland. Het Jewish Agency in Palestina verklaarde ontgoocheld: “In de donkerste uren van de Joodse geschiedenis wil de Britse regering de Joden van hun laatste hoop beroven en de weg naar het land van hun afkomst afsluiten”. (p.375)

Joods Actueel: Waarom bombardeerden de Britten en de Amerikanen Auschwitz niet?

Dirk Verhofstadt: Deze vraag roept nogal wat problemen op. Ik heb ze uitvoerig behandeld in mijn boek. Ook hier heb je heel wat voor- en tegenstanders. Technisch en militair waren er wel bombardementen mogelijk geweest, zeker op de spoorlijn naar het kamp. In april en augustus 1944 waren er foto’s genomen van Auschwitz I en Birkenau door Amerikaanse vliegtuigen. Op de foto’s waren duidelijk rijen mensen te zien die van de trein naar de gaskamers liepen. Het niet bombarderen van de spoorlijnen wordt ook aanzien als een zwaar moreel falen. Door een bombardement van de spoorlijnen had men honderdduizend Hongaarse Joden kunnen redden.

Ik heb in mijn boek ook duidelijk gesteld dat Churchill en Roosevelt fouten hebben gemaakt. Stalin trouwens ook. Maar dé aanstichter en eerste verantwoordelijke van alle gruwel was Hitler. Churchill en Roosevelt hebben door hun geloof in de democratische rechtstaat er voor gezorgd dat het nazisme werd verslagen ten koste van tienduizenden geallieerde soldaten en dat het waanzinnige einddoel van Hitler, de complete uitroeiing van de Joden, niet heeft plaatsgevonden. En men vergeet ook al te vaak dat Hitler zelf zijn eigen volk de dood injoeg door te weigeren dat bepaalde legergroepen, in onmogelijke posities, zich terugtrokken. Men vergeet ook het ‘Nero-bevel’ van 19 maart 1945. In de laatste dagen van het rijk oordeelde Hitler dat de gehele industriële infrastructuur van Duitsland moest opgeblazen worden. Hij wilde dat zijn volk met hem zou ten onder gaan.

‘Wir haben es nicht gewusst’

Joods Actueel: Kan men het afgezaagde liedje nu nog in ere houden van ‘Wir haben es nicht gewusst’ of ‘Das haben wir nicht gewusst’?

Dirk Verhofstadt: Onzin, de Duitsers wisten meer dan genoeg, zelfs in de beginjaren van het nazisme. Een voorbeeld dat ook in mijn boek staat: in Regensburg arresteerde de SA op 10 november 1938 (de dag na de Kristallnacht) honderden Joden. Op hun weg naar Dachau werden ze bespot en bespuwd. In de nazipers stonden regelmatig aankondigingen van openbare verkopingen van meubels, goederen en andere in beslaggenomen bezittingen van Joden. Ook huizen werden openbaar verkocht. Veel Duitsers, maar ook inwoners van de bezette gebieden,  waren heimelijk zeer tevreden dat ze de bezittingen van de Joden konden inpikken. In de Kristallnacht van 9 november 1938 werden 267 synagogen en Joodse gebedshuizen in brand gestoken. Duizenden winkels en bedrijven werden verwoest, huizen, scholen, begraafplaatsen beklad en honderden Joden vermoord. Ook in Oostenrijk ging het er na de ‘Anschluss’ bijzonder gruwelijk aan toe. De gewone mensen in de straat zagen zeer goed wat er gebeurde. Voorbeelden zat! Zowat alle Duitse en Oostenrijkse bisschoppen zwegen echter en toonden zelfs openlijk sympathie voor het naziregime.

Joods actueel: Men stelt ook dat bepaalde archieven nog niet toegankelijk zijn. Men stelt dit alsof net uit die verborgen stukken een totaal andere kijk op de paus zou ontstaan.

Dirk Verhofstadt: Ik heb daar inderdaad ook over gesproken met Peter Gumpel. En je kunt stellen dat het aantal documenten uit die periode bijzonder groot is. De twaalf delen van de ‘Actes et Documents du Saint Siége’ beslaan op zich al zo’n zevenduizend bladzijden. Maar het is wel zo dat men sinds de jaren ’80 geen vooruitgang meer heeft geboekt omdat, aldus Gumpel, zeer veel historisch materiaal nog moet gecatalogeerd worden. Het zal dus nog wel een paar jaar duren vooraleer de rest wordt opengesteld. Dat is dus een probleem voor de kerk, maar ook voor de onderzoekers, waardoor alle hypothesen in de hand worden gewerkt.

Ik noem mijn boek dan ook een relevante hypothese, onderbouwd door historische en wetenschappelijke teksten. Als je je baseert op  de bestaande documenten moet je vaststellen dat: a) de paus heel veel wist van de gruwel, b) zelf nooit gesproken heeft of tussengekomen is en c) in die enkele gevallen waarin hij het wel deed zeer laat kwam en hij bijna onbegrijpelijk was.

Joods Actueel: Bepaalde critici stellen dat dit geen historisch werk is omdat u zelf geen historicus bent? Hoe staat u daar tegenover?

Dirk Verhofstadt: Het zou bijzonder te betreuren zijn als alleen historici onderzoek zouden mogen doen. Ik ben inderdaad geen historicus, maar ik heb ook geen geschiedenis willen schrijven. Mijn punt is dat het een morele kwestie is. Ik heb een morele vraag willen stellen: Kan men, als zijn medemens in nood is, daar aan voorbij gaan zonder iets te doen? Dezelfde kwestie stelt zich ook voor bij de genocide in Rwanda, Darfoer e.a.

Ik heb aan een ‘case studies’ gedaan en wie kon ik daar beter voor nemen dan Pius XII. Hij is een bijzonder geval om die morele kwestie te bestuderen. Naar mijn overtuiging hoort het boek dan ook meer thuis in het vakgebied moraalwetenschappen dan in het vak geschiedenis. Wat niet wegneemt dat ik te werk ben gegaan als historicus en al mijn bronnen zeer kritisch en wetenschappelijk heb onderzocht. Historici die dit boek lezen, zullen merken dat mijn onderzoeken op een zeer precieze manier zijn gebeurd.

Naschrift

Voor het ter perse gaan ontvingen we volgend bericht:

‘Paus Benedictus XVI heeft de zaligverklaring van zijn omstreden voorganger Pius XII voorlopig uitgesteld om de goede relatie met de Joods gemeenschap niet te verstoren. De paus heeft besloten te wachten met het ondertekenen van het decreet om na te denken, aldus de Duitse jezuïet Peter Gumpel, die werkt voor de Vaticaanse congregatie voor de heiligverklaringen. Volgens Benedictus XII liet Pius juist geen gelegenheid voorbij gaan om Joden te redden. De procedure ter zaligverklaring van Pius XII werd in 1967 opgestart en zou met instemming van het decreet voltooiing naderen. Er moet nog een wonder worden bewezen.’

Dirk Verhofstadt
Pius XII en de vernietiging van de Joden
Uitgeverij Hautekiet. ISBN 978 8918 015 5

Het boekt telt 512 blz. en bevat een uitgebreide bibliografie, noten, een alfabetisch register en een bijzonder handig chronologisch overzicht van de feiten en documenten vanaf 1933 tot 1946.
Passende illustraties uit diverse archieven