Film: Shoah laat Steven Spielberg niet los

“Eindelijk ben ik in mijn thuishaven”, waren Steven Spielbergs eerste woorden op Oekraïense bodem. Voor het eerst in het postsovjettijdperk zette hij in oktober 2006 voet op de voormalige Russische republiek. Professionele redenen motiveerden weliswaar de trip, maar de emotionele impact van de reis op Spielberg verklaarde zijn verbale indrukken bij aankomst. De terugkeer naar de bron verwees naar zijn grootouders, alle vier afkomstig van deze afgelegen streek. Russisch en Jiddisch was hun voertaal.

De regisseur, die gekomen was om een nieuwe film voor te stellen, liet het artistieke gebeuren voorafgaan door een bezoek aan Babi Yar, het sinistere oord in Kiev waar de nazi’s in 1941 een massamoord begingen op joden en niet-joden. Hij zocht de twee monumenten op, opgericht in de jaren 70, die aan de gruwelen herinneren, en legde er naar joods gebruik steentjes neer. Een bijzonder ontroerend moment, zei hij later.

Niet zonder verband met dit geschiedkundige dieptepunt presenteerde hij daarna in avant-première “Naswy swoje imja” (Spel uw naam), zijn jongste productie. Deze documentaire handelt over de shoah in Oekraïne, met getuigenissen van mensen die het allemaal van dichtbij meemaakten. Babi Yar komt natuurlijk uitvoerig ter sprake, meer dan 33.000 joden werden er omgebracht. Bij herhaling zorgen het kletterende water in een rivier en de stille beelden van smeltend ijs en van troosteloze dorpse landschappen voor een welgekomen adempauze in het verschrikkelijke relaas. Oudere vrouwen en mannen komen achtereenvolgens aan het woord, onder hen joden die aan de uitmoording ontsnapten door tijdig te vluchten, soms met de hulp van vrienden of buren; zij vertellen over de grootschalige executies. Hier en daar schilderen zij ook een geslaagde reddingsoperatie, zoals wanneer gevangen soldaten van het Rode Leger het tegenover de Duitsers opnemen voor een Russische jood, met succes. Een aantal stemmen heeft het dan weer over de “Polizaj”, de collaborateurs die met de “Fritzy”, de Duitsers, samenwerkten.

Tussenin verschijnen niet al te evenwichtig uitziende Oekraïense studentinnen in beeld, die de video-opnamen van de overlevenden doornemen en het verbale deel typen. In het laatste deel van de film komt de vraag waarom ten tijde van de Sovjetunie, en praktisch tot vandaag, met de herdenking van de slachtoffers zo onverschillig en gevoelloos omgegaan is. “Wij leefden in een goddeloos land, overledenen en graven waren van geen tel”, luidt een antwoord. De documentaire eindigt met het appel om Babi Yar een beschermd historisch statuut te verlenen. Een doel dat president Viktor Yusjtchenko zich inmiddels eigen gemaakt heeft.

Advertentie

Spielberg is niet de enige producent van deze prent, aan zijn zij fungeert de Russische magnaat Viktor Pintschuk, die een gelijkaardige Oekraïens-joodse achtergrond bezit. Beiden droegen bij tot het budget van een miljoen dollar, Spielberg via zijn Shoah Foundation. Pintschuk kwam op het idee een film over de shoah te financieren na het bekijken van “De Pianist” van Polanski.

De regie van “Spel uw naam” was in handen van Sergej Bukowski, een filmmaker uit Kiev, die al enkele documentaires op zijn actief heeft. Om de geschikte gesprekpartners op te voeren ging hij het beeldarchief napluizen van het Shoah Foundation Instituut in Los Angeles, waar meer dan 50000 getuigenissen van overlevenden opgeslagen zijn. Hij bekeek er bijna 500 interviews over deze voorvallen in Oekraïne en selecteerde uiteindelijk 14 individuele lotgevallen. Zo ontstond “een van de beste, van de persoonlijkste documentaires over de holocaust die ik tot nu toe gezien heb”, aldus Spielberg, die recht van spreken heeft, hij die soortgelijke films al produceerde, zoals “Survivors of the Holocaust” (1996), “The Last Days” (1999) en “Eyes of the Holocaust” (2000). Voorts verklaarde de maker van de oscargelauwerde “Schindler’s List”: “De verhalen van de overlevenden van de shoah moeten in de wereld gezien en gehoord worden, want deze heeft misschien geen weet van wat zich tijdens WO II afspeelde in Oekraïne”.

De vertoning van de film vond plaats in het imposante cultuurcentrum van Kiev, in aanwezigheid van president Yusjtchenko, van diens voorganger Leonod Kuchma (tevens schoonvader van Pintschuk) en van de huidige eerste minister. Na afloop beantwoordde Spielberg kort enkele vragen gesteld door een zichtbaar bewogen publiek. Of de Holodomor geen film verdiende, de door Stalin veroorzaakte hongersnood, die in 1932-1933 miljoenen Oekraïense slachtoffers maakte, vroeg iemand. Elke tragedie van dat land verdient een film, was het voorzichtige antwoord. Pintschuk voegde hieraan toe dat hij voorgesteld heeft getuigenissen over deze ramp op beeld vast te leggen, omdat hij voor Oekraïne de nood inzag van een trilogie voor haar drie grote tragedies: de Holodomor, de Holocaust en Tjernobyl.

Spielberg, die verleden maand 60 werd, is meer dan ooit gefocust op de shoah, om het verleden niet in de vergeethoek te drummen en om lessen te trekken voor de toekomst: “Ik meen echt dat de hele wereld zal veranderen na het aanhoren van de verhalen gebracht door de overlevenden”, zei hij tot slot tijdens een druk bijgewoonde persconferentie in Kiev.

Tekst: Henri Jakubowicz
Verschenen in Joods Actueel van Januari 2007