In de voetsporen van Anne Frank (1929-1945)
De auteur: Mijn naam is Ronald Wilfred Jansen. Ik ben geboren op 30 juli 1964 in Wijster (Drenthe, Nederland). Aan de Hogeschool Gelderland in Arnhem (Nederland)en de Universiteit Utrecht (Nederland) heb ik geschiedenis gestudeerd. Fotografie heb ik geleerd door een cursus, literatuurstudie en vooral ervaring. Ik houd van natuur- en documentaire fotografie. Ik maak graag fotoboeken. Zo kan ik fotografie, schrijven en geschiedenis met elkaar combineren. Ik ben aangesloten bij een stockbureau www.fotonatura.com en ik lever via hen aan particulieren en bedrijven.
Verdere achtergrondinformatie vindt u op mijn website www.rwj-publishing.com
Mijn interesse in Anne Frank
In 2008-2010 bezocht ik de woonadressen van Anne Frank (Frankfurt am Main,
Aken, Merwedeplein (Amsterdam), haar onderduikadres (Het Achterhuis, Amsterdam)
en de concentratiekampen waar zij gevangen was gezet (Kamp Westerbork (Nederland), Auschwitz-Birkenau (Polen) en Bergen-Belsen (Duitsland). Ik wilde ervaren wat er in het (stedelijke) landschap nog herinnert aan Anne Frank met als doel om een bijdrage te leveren aan het behoud van het culturele erfgoed dat herinnert aan de leefomgeving van Anne Frank.
Advertentie
Aanleiding was Annes verjaardag in 2009; zij zou dan 80 jaar zijn geworden (12 juni).
Mijn interesse voor de Jodenvervolging in het algemeen, en die van Anne Frank in het bijzonder ontstond geleidelijk. Toen ik een jaar of 30 was heb ik haar dagboek gelezen. Toen begreep ik er nog weinig van. Na vrijwilligerswerk in voormalige concentratiekampen te hebben verricht, drong enigszins door dat ook Anne Frank uit haar leefomgeving is gerukt.
Het Achterhuis bezocht ik voor het eerst in 2001. Het Achterhuis maakt op veel mensen een diepe indruk. Ook op mij. Ik voelde de spanningen van de onderduikers. Ik besefte dat Anne in het web van de Nazi’s verstrikt was geraakt. Zij was uit haar leefomgeving gerukt. Haar leven werd in de knop gebroken. Anne was geïnteresseerd in cultuur, religie en wetenschap en had een grote maatschappelijke belangstelling en was begaan met ieders wel en wee. Daarom vind ik het erg wrang dat zij vermoord is. Om één reden: zij was een Jodin.
Brug tussen verleden en heden
Ik heb gelet op wat er op oude foto’s nog herkenbaar is aan de leefwereld van Anne Frank. Zo laat Anne in 1941 haar nieuwe jas zien. Door te kijken zie ik dat Anne poseert op de stoep van haar woning aan het Merwedeplein. Op de achtergrond van de oude foto zie ik de contouren van woningen. Deze contouren zijn nu nog ongewijzigd en zichtbaar. Andere zaken zijn veranderd. Zo is de begroeiing toegenomen, waardoor het uitzicht op de gebouwen op de achtergrond wordt belemmerd. Tijdens het maken van de foto’s lette ik er natuurlijk ook op of de objecten op Annes leefwereld betrekking hebben. Dus het ging om de plekken waar ze echt is geweest, zoals boekhandel Jimmink (toen boekhandel Blankevoort) en IJssalon Koco (nu zelfwasserij-stomerij Pamba, Rijnstraat 71). Haar huis aan de Jordanstrasse in Frankfurt am Main was helaas na de oorlog afgebroken, zodat ik hiervan geen foto meer kon maken.
Fotoboeken over Anne Frank zijn vooral voorzien van oude foto’s van Anne Frank en blijven hangen in het verleden. Mijn foto’s vormen (hopelijk) een brug tussen het verleden en heden.
Dit is mede te zien door een oude naast een nieuwe foto te leggen vanuit hetzelfde perspectief.
Ook betrek ik meer de leefwereld van Anne Frank in mijn foto’s. Zo is het Joods Kerkhof aan de Eckenheimer Landstrasse 238 opgericht in 1928 en ligt vlak bij Marbachweg 307. Ook heb ik gelet op interessante historische details en heb geprobeerd de authenticiteit van de objecten te benadrukken, zonder dat de foto verstoord wordt door hedendaagse objecten, zoals auto’s, straatlantaarns en fietsen en andere storende objecten die het beeld bederven. Lichtval, compositie en perspectief spelen ook een rol in het spannend maken van een foto.
Amsterdam
De meeste foto’s heb ik gemaakt in Amsterdam. Anne woonde ruim 10 jaar in Amsterdam, de onderduikperiode in Het Achterhuis meegerekend. Ik heb Amsterdam 6 keer bezocht, waaronder een bezoek aan het Achterhuis en Annes woonadres aan het Merwedeplein. In tegenstelling tot in Aken en Frankfurt am Main is in Amsterdam nog veel van de oude leefwereld van Anne te zien. Ondermeer het Joods Lyceum aan de Voormalige Stadstimmertuin 1-2. Ik heb eerst uitvoerig de wetenschappelijke editie van haar Dagboeken[1] gelezen en her en der informatie ingewonnen en een lijst van de belangrijke locaties gemaakt en op de kaart aangestipt, zodat ik wist wat ik wilde fotograferen
Ik heb te voet Amsterdam doorkruist en kon tijdens mijn eerste bezoek mei 2008 op het eind van de dag nauwelijks meer lopen door de blaren onder mijn voeten. Amsterdam was toch wel een grote stad bleek. De keren hierop heb ik stevige wandelschoenen aangetrokken en dat liep comfortabel. Mijn laatste bezoek aan Amsterdam was november 2008.
Advertentie
Het Merwedeplein
Het bezoek aan het Merwedeplein maakte veel indruk op mij. Hier leidde Anne Frank een onbezorgd leven. Zij woonde hier van februari 1934 tot 6 juli 1942. Ik herkende de gebouwen, waaronder de Wolkenkrabber, van oude foto’s. In de geest van Annes gedachtengoed biedt Annes voormalige woonadres huisvesting aan schrijvers die in hun eigen land vervolgd worden. Terwijl de heer Perez van Stichting Amsterdam Vluchtstad in gesprek was in de voormalige eetkamer met een schrijfster die er toen verbleef, maakte ik foto’s.
De inrichting in de jaren 30 stijl, de groene kleuren van de kozijnen en de deuren en de zon die naar binnen scheen vond ik prettig. De schouw en de donkere meubels geven de woning een warme aanblik. Doordat het Merwedeplein is ingericht naar het voorbeeld van de familie Frank ervaar ik iets van de indentiteit van de familie Frank. De woningen liggen gezellig rondom het Merwedeplein. Ik kan mij voorstellen dat Anne het hier erg naar haar zin heeft gehad. In de kamer van Anne Frank zag ik een foto van Anne Frank hangen. Vermoedelijk is deze foto gemaakt door haar vader Otto Frank, die ook graag fotografeerde. Zo heeft Otto Frank zonder dat hij het wist ook voor het nageslacht belangrijke oude foto’s nagelaten.
Ik klom door het zelfde raam om op het dakterras te komen, waar Anne heeft gezeten.
Toen ik een foto maakte vanuit hetzelfde perspectief aan de hand van een oude foto waar Anne Frank op het dakterras zit werd ik getroffen door een gevoel van verlatenheid.
Anderzijds ook nabijheid, omdat ik zo toch enigszins contact kreeg met haar leefwereld.
Ik kreeg meer zicht op Annes leefomgeving, omdat ik bijvoorbeeld zag dat Anne vanaf het dakterras een uitzicht moet hebben gehad op de markante Wolkenkrabber. Veel was herkenbaar, sommige details waren gewijzigd. Zo was de begroeiing in de binnenhoven
van de tuintjes en huizen van de Zuider Amstellaan (nu: Rooseveltlaan) sterk toegenomen. Toen ik in de kamer van Anne Frank foto’s maakte voelde ik mij ergens een voyeur. Ik betrad tenslotte niet alleen haar kamer, maar ook haar privacy. Eigenlijk wilde ik toestemming aan Anne vragen om haar kamer te bezoeken. Dat kon natuurlijk niet. Toch had ik het gevoel dat Anne die ook naar haar dood verder wilde voortleven mijn fotoproject had goedgekeurd. Hier schreef Anne brieven aan haar bureau. Brieven aan haar familie, die ze later zou verliezen. Hier ontving ze haar beste vriendinnen. Anne leidde een onbezorgd leven, nog onbewust van het leed dat haar te wachten stond. Op moment dat ik hier ben, voel
ik de aanwezigheid van Anne Frank en vraag mij af wat zich hier heeft voorgedaan.
Veel zaken zijn een zaak van Annes privacy en hoef ik overigens dan ook niet te weten.
Haar kamer voelt als een plek waar Anne zich kon terugtrekken en haar gang kon gaan.
Het Achterhuis
Ik mocht een uur voor openingstijd opnamen in het Achterhuis maken. Dus van 08.00 tot 09.00. Het is erg moeilijk om op een dag hier veel tijd te hebben om ongestoord foto’s te maken, omdat het Achterhuis dagelijks open is en na 18.00 uur het personeel naar huis wil.
Mooi was dat ik toestemming kreeg om op de zolder opnamen te maken. De zolder is
normaal gesproken niet voor publiek toegankelijk die via een spiegel uitzicht hebben op de zolder. Anne verbleef graag op zolder. Hier kon zij de kastanjeboom en de Westerkerk
goed zien. Ook staat er nog een oud bed die vermoedelijk van Peter is geweest. Van het architectenbureau aan de Keizersgracht mocht ik helaas niet op het terrein van de kastanjeboom. Van de Anne Frank Stichting mocht ik gelukkig op het dak staan, zodat ik vanuit de zijkant nog een goed uitzicht had op de kastanjeboom die helaas is gesneuveld.
De posters die Anne Frank in haar kamer aan de wand bevestigde zijn nog te zien. Verder zijn er praktisch geen concrete spullen van de familie Frank in Het Achterhuis te zien.
Concentratiekampen
Na het verraad werd Anne Frank gedeporteerd naar Kamp Westerbork. Kamp Westerbork staat vol van de symboliek. Ik erger mij er aan dat hier de villa van de kampcommandant nog staat, terwijl er hier geen concrete verwijzingen naar Anne Frank zijn. De strafbarak waar Anne werd ondergebracht staat er wel; maar ik denk niet dat dit het origineel is. De (vermoedelijke) schuur waarin Anne fabriekswerk deed is helaas jammerlijk afgebrand. Het bezoek aan de ‘Zentralsauna’ in Auschwitz-Birkenau maakte ook veel indruk op mij.
Het gebouw, de vloeren en de vertrekken zijn in originele staat. Anne liep hier. De rauwe werkelijkheid is hier nog goed te zien aan de ruïnes. Als fotograaf let ik op details, zoals prikkeldraad, waarschuwingsborden, muren van gaskamers. Terwijl de gevangenen toen vermoedelijk zo afgestompt waren dat ze geen acht meer sloegen op de zoveelste kruiwagen met lijken. Een bizarre vergelijking van de fotograaf van nu met de gevangenen van toen.
In Auschwitz-Birkenau werden de gevangenen vernederd, van hun spullen beroofd en kregen ze een nummer op hun onderarm gebrand. Ook Anne onderging deze vreselijke gang. Van privacy was geen sprake meer. Er zijn geen persoonlijke brieven van Anne overgeleverd uit de tijd van haar gevangenschap. Ik voel de wanhoop, de machteloosheid en het verdriet van de gevangenen. Het bezoek aan Bergen-Belsen waar ik en anderen met haar dood (maart 1945) worden geconfronteerd maakte ook indruk op mij. Bergen-Belsen staat bol van de symboliek. Tijdens het fotograferen moet ik meer mijn inbeeldingsvermogen en de plattegrond gebruiken om een en ander te reconstrueren. De stilte op de heide in Bergen-Belsen taat in scherp contrast met de ellende die zich toen hier heeft afgespeeld. Gelukkig bewaar ik enige afstand van de ellende. Ik zou gek worden alles ik alle ellende zou voelen.
Epiloog
De dagboeken van Anne Frank behoren tot het UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) Werelderfgoed. Ik draag het gedachtegoed van Anne Frank een warm hart toe. Het Achterhuis is wereldberoemd. Wie echter goed kijkt ziet dat er in het (stedelijke) landschap meer materiële zaken te zien zijn die herinneren aan de leefwereld van Anne. Er zijn helaas ook sporen die op Anne wezen voorgoed verdwenen.
Woningen in Aken en Frankfurt am Main waar Anne heeft gewoond zijn verdwenen door oorlogsgeweld. Gelukkig zijn een aantal (voormalige) woonhuizen van de familie Frank hier bewaard gebleven, doordat zij particulier worden bewoond of er bedrijfjes in zijn gevestigd. De oude middeleeuwse leefomgeving in de binnenstad van Aken en Frankfurt am Main zijn helaas tijdens WO-II vernield. De piepjonge Anne liep nog door de oude historische binnenstad van Aken en Frankfurt. Vooral rondom de woning aan de Pastorplatz 1 en de oude binnenstad van Aken en Frankfurt am Main is de omgeving in de loop der jaren verpauperd.
De persoon en historische figuur Anne Frank leeft vooral voort in Amsterdam, wat ondemeer blijkt uit het internationale aanzien dat Het Achterhuis geniet. Gelukkig is er ook de laatste jaren ook belangstelling voor haar (“tweede”) huis aan het Merwedeplein. De indentiteit van de familie Frank is vooral herkenbaar haar woning aan het Merwedeplein. Ook de architectuur van de Rivierenbuurt heeft haar oude karakter goeddeels behouden.
Hoewel de meubelen zijn verwijderd, geeft Het Achterhuis de spanning waaronder de onderduikers leefden treffend weer. De oude historische binnenstad van Amsterdam heeft de oorlog doorstaan en daarmee is ook nog veel in het straatbeeld terug te herkennen wat Anne Frank ook heeft gezien in de Rivierenbuurt, Amsterdam-Zuid en Amsterdam-Centrum.
De twee standbeelden van Anne in Amsterdam wijzen er ook op dat de Nederlandse overheid in tegenstelling tot de Duitse in het openbare straatbeeld Anne meer centraal stelt. Anne heeft het grootste deel van haar leven in Amsterdam doorgebracht en is uiteindelijk ook meer Nederlander geworden dan Duitser. Ook zelf voelde Anne zich vooral een Nederlander.[2] De bewoners van Ganghoferstrasse 24 in Frankfurt am Main geven openheid over leven en dood van hun plaatsgenoot en laten dat ondermeer blijken door een duidelijk zichtbare gedenkplaat.
Het culturele erfgoed dat aan de Holocaust herinnert zie ik vooral terug in Auschwitz-Birkenau. Kamp Westerbork en Bergen-Belsen doen dit op indirecte wijze via symboliek.
In hoofdlijnen is de leefomgeving van Anne Frank bekend. Details vragen om onderzoek. Niemand weet momenteel welke synagoge Anne in Amsterdam heeft bezocht. [3] Anne Frank keek graag naar de film. Niemand weet zeker of zij ook een bioscoop in Amsterdam bezocht. Ook is er nog steeds onzekerheid over welke periode Anne in Aken heeft gewoond.[4] Ik
hoop dat mensen die Anne Frank hebben gekend en (nog niet openbaar) archiefmateriaal bij de Anne Frank Stichting [5]en het NIOD[6] meer opheldering hierover kunnen geven. In
het belang van de geschiedschrijving en een juiste en complete voorstelling van zaken
is het belangrijk dat voor de beeldvorming informatie over Anne Frank openbaar is.
Ik heb door mijn reizen ondervonden dat veel van de omgeving waar Anne heeft gewoond is vernield door het oorlogsgeweld. Oorlogsgeweld is erg schadelijk voor het culturele erfgoed. De nazi terreur heeft er mede toe geleid dat er geen bloeiende, joodse cultuur meer is. Ik denk dat het goed is om het culturele (fysieke) erfgoed dat herinnert aan Anne levend te houden. Het herinnert ons er aan hoe haar leefomgeving er uit zag, wat er van haar leefomgeving verdwenen is en dat zij uit haar leefomgeving werd gerukt en vermoord door de nazi’s. Bovendien is Anne voor mij tot leven gekomen doordat ik haar fysieke leefomgeving in verband kon brengen met oude foto’s, haar dagboeken en andere zaken die ik over Anne wist.
Ronald Jansen, januari 2011
[1] De Dagboeken van Anne Frank. Rijkinstituut voor oorlogsdocumentatie (Amsterdam 1990)
[2] De Dagboeken (11-04-1944) p. 617
[3] De Dagboeken (30-06-1942) p. 212 Anne schrijft:
“ Zaterdag 27 juni [1942] was ik ’s ochtends in de synagoge.”
[4] Bij de geboorte van Edith woonde de familie Holländer in de Liebfrauenstrasse 5 (nu: Elsa-Brandström-Strasse 5). Een gedenkplaat in Aken meldt dat Anne in de periode juli 1933 – januari 1934 bij haar grootmoeder Rosa logeerde aan de Monheimsallee. Februari 1934 arriveert Anne in Amsterdam. Volgens het Stadtarchiv Aachen woonde Rosa vanaf 4 april 1935 met haar twee zonen in het pand aan de Pastorplatz 1. Dat zou betekenen dat Anne januari/februari 1934 niet bij Rosa, maar bij een van de negen huishoudens logeerde die toen aan de Pastorplatz 1 woonden.
[6] http://www.niod.knaw.nl/