De geschiedenis van Joodse families in Bergen op Zoom

“Altijd als ik door de kleine hal van de voormalige sjoel aan de Koevoetstraat in Bergen op Zoom loop, kijk ik naar de zwarte marmeren tabletten met daarop de namen van zij die niet terugkwamen. Wie waren zij, waar kwamen zij vandaan, welke beroepen hadden zij? Zo begon ik een genealogische reis door de archieven en langzaam maar zeker werden de contouren zichtbaar.”

Frans L. van den Brande

Met deze woorden opent Anje van Buuren het voorwoord voor haar aangrijpend en leerrijk boek gewijd aan de geschiedenis van Joodse families in de Nederlandse Noord-Brabantse gemeente Bergen op Zoom. Deze gemeente ligt op een figuurlijke boogscheut van het Nederlandse Putte en is vandaag met de wagen snel bereikbaar vanuit Antwerpen. Al gauw blijkt in het boek dat er allerlei historische banden bestaan tussen Joodse families in Bergen op Zoom en Antwerpen: verwanten op beide plaatsen, beroepshalve contacten vanwege de haven of de diamantsector, ook de overtocht naar Amerika met boten van de Red Star Line duikt hier en daar op.

Terwijl vandaag  geen Joodse aanwezigheid meer is in Bergen op Zoom blijft er alsnog een band met Antwerpen: op de Joodse begraafplaats aldaar worden Joodse overledenen vanuit Antwerpen begraven.

Het boek brengt een subliem staaltje van zogenaamde “living history”. Dit is een belangrijke en onmisbare schakel in geschiedschrijving, waarin het opzoekingwerk in archieven, officiële documenten, boeken en tijdschriften aangevuld wordt met verhalen van getuigen: familieleden, vrienden, kennissen. Zulke verhalen van een heel aantal familieleden van de oorspronkelijk in Bergen op Zoom woonachtige Joden tekende de auteur nauwkeurig op. Vaak doken langs deze weg ook onbekende documenten en foto’s op.

Advertentie

Via één getuige, Max Walg, kwamen boeiende gegevens aan het licht. Hij bracht met zijn ijzersterke geheugen en humor heel wat verhalen en verslagen over de Bergse Joodse families van vóór, in en na de oorlog. Ook andere getuigen vertelden “living history”: de opsomming van namen waaraan de auteur haar dankbetuigingen richt, beslaat een volledige bladzijde. Zijzelf vulde de verkregen gegevens aan met genealogische overzichten.

Deze hoofdbrok van het boek is gewijd aan de geschiedenis van 15 Joodse families van Bergen op Zoom en al hun vertakkingen: familie Mozes de Hes, familie Jacob Mol, familie Van Loon, familie Monnickendam, familie Walg, familie De Bruin, familie Machoel Wolf, familie Stibbe, familie Goudstikker, familie Walter Süskind, familie Bosman, familie Kleinkramer, familie De Jong, familie De Winter, familie De Haan, familie Stoppelman.

Een tweede deel geeft de geschiedenissen van onderduikers in Bergen op Zoom weer: Hans Bril, Roosje en Martijn Haas, familie Haringman.

Tenslotte wordt in een derde deel stilgestaan bij drie specifieke gevallen van arrestaties in Bergen op Zoom: Leib Laub, Bernard Jacob Wolff en Hartog Meijer en Salomon Engers.

Wat de synagoge van Bergen op Zoom betreft, verwijst Anje van Buuren via diverse getuigenissen naar de noodlottige gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een NSB’er kocht het gebouw van een tussenpersoon van de Duitse bezetter en gebruikte het als opslagplaats voor aardappelen. Het meubilair, waaronder mooie houten banken met aan weerszijden koperen kandelaars werd opgebrand. Alleen de biema werd na de bevrijding zwaar beschadigd teruggevonden. Na de oorlog kon het gebouw vanwege de erbarmelijke staat waarin het verkeerde niet meer gebruikt worden voor de eredienst.

Vandaag is het gebouw door de gemeente Bergen op Zoom prachtig gerestaureerd. Het maakt nu deel uit van het gemeentelijk museum Markiezenhof. Op een keurige museale manier gaat de aandacht o.a. naar het interieur van een synagoge en naar rituele voorwerpen en boeken. Op de vrouwengalerij boven is een permanente tentoonstelling gewijd aan de geschiedenis van de Joodse aanwezigheid in Bergen op Zoom. In de hal prijken op zwarte tabletten de namen van de tijdens de oorlog gedeporteerde Joden die niet meer terugkwamen.

Wat de begraafplaats betreft, daarover schrijft van Buuren: “Max Walg kan de keren niet meer tellen dat hij met zijn vader en zusje en vriend Jan Jalink op de begraafplaats was. De kinderen schepten emmertjes water uit het ven bij de Zanderijen om er de zerken mee schoon te maken. Er werd gewied en er werden betonnen banden om de perkjes vóór de grafstenen aangebracht. Deze perkjes werden dan vervolgens met kiezelsteentjes volgestort.

Advertentie

Op 30 december 1982 wordt de begraafplaats voor 110.560 gulden aan de Stichting Gemiloes Chesed Ve’emes (te Antwerpen) verkocht onder het beding: “dat koopster tegenover verkoopster op zich neemt de verplichting de thans bestaande graven, zich bevindende op een gebied groot veertien are veertig centiare, onaangeroerd te laten en in het onderhoud van dit gebied te voorzien door dit te vrijwaren van verwildering door het enige malen per jaar maaien van het gras, de verwijdering van onkruid en opkomend hout en begaanbaar houden van de paden.”

In 2013 is er een hek rond de begraafplaats aangebracht en wordt het huisje opgeknapt. Een extra slot en extra waarschuwingen moeten ongewenste bezoekers tegenhouden. Joods Antwerpen wil er gaan begraven. (blz. 155-156)

Er zijn twee bijlagen: een literatuur- en archieflijst (ook interessant voor Antwerpen) en een opsomming van de maatregelen genomen tegen de Joden door de bezetter in de jaren 1940-1945.

Anje van Buuren-Meinardi schreef dit boek tegen de achtergrond van de Tweede Wereldoorlog. Door de publicatie van deze “living history” hoopt zij een steentje bij te dragen aan de wens: “Dit mag nooit meer gebeuren!”

Uitgeverij Kontrast. ISBN: 978-94-90834-63-0, 440 pagina’s ca. 150 illustraties, Prijs: € 25,00. Te verkrijgen bij het Markiezenhof en de boekhandel in Bergen op Zoom of via www.uitgeverijkontrast.nl.