Erfgoedgids over Joods cultuurleven in een bewogen tijd (1880-1944)

Dat de Antwerpse Joden heel actief waren in de diamanthandel is algemeen bekend. Dat zij ook actief deelnamen aan het bloeiende cultuurleven van de stad is minder bekend. Auteur Lieven Saerens behandelt in deze erfgoedgids voor de eerste maal de rol van de Antwerpse Joden in het culturele leven van de provincie Antwerpen tussen 1880 en 1944. Nauwgezet onderzoek levert een schat aan nieuwe gegevens en inzichten op.

De onderzoeker bespreekt de verschillende migratiegolven die de stad en de provincie Antwerpen kenden. In een eerste fase zagen de Joodse migranten Antwerpen als een transithaven. Vele Antwerpse kunstenaars zoals Eugeen van Mieghem werden getroffen door de landverhuizers en hun ellende. Het typische Joodse erfgoed, zoals de vele synagogen, komt ruimschoots aan bod. Een opvallend hoofdstuk is gewijd aan het artistieke Antwerpen en het Joodse cultuurflamingantisme. De auteur behandelt de architectuur, met figuren zoals Jozef De Lange, de muziek en literatuur en bekijkt de Joodse inbreng tijdens zowel de Eerste als de Tweede Wereldoorlog.

In een tweede deel gaat auteur Frans L. Van den Brande dieper in op de Joodse aanwezigheid in Heide-Kalmthout. Uit zijn bijdrage blijkt het belang en de dynamiek van de Joodse gemeenschap in Heide. De vijf ‘Joodse’ villa’s en de vele ‘Joodse’ pensions komen aan bod en natuurlijk de uitzonderlijke synagoge, de enige ‘plattelandssynagoge’ in ons land.

De erfgoedgids

De boodschap die beide auteurs vooral op de voorgrond plaatsen is het maatschappelijke en culturele belang van deze nalatenschap. We moeten zorgzaam blijven omspringen met het erfgoed, dat niet enkel een getuige is van de geschiedenis van de Joodse gemeenschap, maar ook een belangrijk onderdeel van onze culturele achtergrond.
Lieven Saerens is doctor in de geschiedenis. Hij is als onderzoeker verbonden aan het SOMA (Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij, Brussel). Hij is gespecialiseerd in de geschiedenis van de houding tegenover de Joden in België.
Frans L. Van den Brande, oud-docent judaïstiek aan de Hogeschool Zeeland, is actief in de Antwerpse Contactgroep voor Joods-Christelijke Betrekkingen en in verschillende werkgroepen voor dialoog en trialoog tussen de monotheïstische religies.

Voorstelling
Het boek werd voorgesteld op een passende locatie: Zaal 7 in de Cogels Osylei. Dat ademt nog de sfeer uit van de Belle Epoque, de periode die de gids trouwens ook bestrijkt. Voor een select uitgenodigd publiek namen achtereenvolgens gedeputeerde Ludo Helsen van de Provincie Antwerpen en Aaron Malinsky van de Joodse gemeenschap het woord. Beide sprekers hadden het over Joodse geschiedenis, elk met een eigen inbreng. Emotioneel was de reactie van het publiek op het moment dat Malinsky een lied van dichter Willem Elsschot voorlas : ‘O Heer, O Heer, breng onze Joodse Russen en Turken weer’, klonk het.

Behalve de officiële uitgenodigden zoals vicaris Hoet en leden van de Provincie noteerden we meerdere Joodse families: Meester Wachsstock en dr. Scharf, de familie Taché, Paul Ambach, dr. Iarchy, Abraham Malinsky alsmede de heer Louis Davids en mevrouw Terry Freilich.

Advertentie

De muzikale invulling van de avond kwam van de groep Me La Amargates Tu bestaande uit een Joodse zangeres uit Griekenland, drie muzikanten uit de VS en twee uit Zuid-Amerika. Met dit recital Sefardische liederen toont men ook aan dat Sefardische Joden ooit in Antwerpen een zeer voorname rol speelden.

De auteurs, Lieven Saerens en Frans Van den Brande werden terecht in de bloemetjes gezet voor hun werk. Aaron Malinksy: “De gids leest in een enkele vlotte adem uit en behelst het lief en leed, letterlijk soms, van de Joden in voornoemde periode. De tekst van Saerens is rijkelijk voorzien van anekdotes. Ook zijn er veelzeggende foto’s bij, zoals de Joodse ‘landverhuizers’ op weg naar Amerika met de Red Star Line, de eerste officiële foto van de Tachkemoni school in 1920 waarop opperrabbijn Amiel prijkt. Ook de belangrijke Jesode-Hatora school komt rijkelijk aan bod evenals de prominente Joodse voorvechters van de Vlaamse ontvoogding, de namen Frank, Gunsburg, Rudelsheim en zovele anderen”.

Het Joods Cultuurfestival
De erfgoedgids Tussen Antwerpen en Heide kadert binnen het Joods Cultuurfestival, een initiatief van de provincie Antwerpen. Het hele jaar door werd de Joodse cultuur voor het voetlicht gebracht via een uitgebreid aanbod van podium, expo, film, literatuur en muziek. Met onder andere de voorstelling van deze erfgoedgids wil het festival een boeiend jaar in schoonheid afsluiten.

Bestellen en informatie
Deze erfgoedgids kost 10 euro (plus verzendingskosten) en is te bestellen bij het departement Cultuur van het provinciebestuur Antwerpen, Koningin Elisabethlei 22, 2018 Antwerpen of bij Hilde Everaert op 03 240 64 18. Het boek bevat 104 pagina’s en is uitvoerig geïllustreerd met nooit eerder gepubliceerde foto’s en tekeningen.

artikel eerder verschenen in Joods Actueel magazine van december 2009