De Jood met de gouden munt – Deel 1: De Jood als ‘geluksbrenger’?
In Polen kun je een merkwaardige geluksbrenger kopen om rijk te worden: de afbeelding van een Jood met een gouden munt. Wat is de betekenis van deze volkse herbenoeming van de figuur van de Jood in de context van Polen na de Holocaust? En hoe bewust zijn antisemitische vooroordelen in deze voorstelling?
Een toerist die Krakau bezoekt en rondwandelt over het Grote Plein en de omliggende steegjes ontdekt in een stad die fantastisch is, historisch rijk en open voor de wereld en wiens reisbureaus al lang in hun aanbod een rondleiding door Auschwitz hebben geïntegreerd. Daarbij winkelt hij rond, waardoor hij verwend wordt met de keuze tussen het aardewerk van Boleslawiec en het legioen houten, glazen en stoffen engelen die worden aangeboden in T-shirt en andere souvenirwinkels.
Maar bij de poort van St. Florian, het Place du Tertre van Krakau, valt een portret op. In het midden van een muur bedekt met een lappendeken van afbeeldingen van de paus, paarden, een paar naakte vrouwen en onvermijdelijke zonsondergangen, staat er een Jood. Je herkent hem aan zijn keppel (kippa), zijn slaaplokken (peies) en zijn gekende haakneus. Hij is des te herkenbaarder omdat hij een gouden munt in zijn hand houdt.
Advertentie
De Jood als een ‘Geluksbrenger’
Verbaasd en onzet kijkt onze toerist wat nauwkeuriger het plaatje en beseft tot zijn afgrijzen dat deze archetypische voorstelling in talloze verschillende vormen wordt gereproduceerd: een Jood draagt een goedgevulde geldzak, een ander presenteert zijn munt als een offer … Ontevreden maar voorzichtig, vraagt de toerist de verkoper of hij kon hem vertellen waar dit portret over gaat, of hij zou kunnen uitleggen wat het betekent. Zonder aarzelen antwoordt de verkoper: dit is een geluksbrenger om rijk te worden. En inderdaad, deze ‘Jood met de gouden munt’ (Żyd z pieniążkiem) is te vinden naast klavertjes vier, hoefijzers en olifanten met hun slurven naar de hemel geheven.
Op weg naar zijn hotel, en met deze nieuwe kennis in gedachten, toont onze toerist dat souvenirwinkels ook hun ‘Jood met de gouden munt’ in de vorm van magneten tonen, vergezeld van verklarende zinnen: ‘voor geluk en fortuin’ of ‘voor een bundel contant geld’ (Na wielką kasę). Terwijl hij het Grote Plein doorkruist, komt hij enkele kraampjes tegen waar ambachtslieden-beeldhouwers ook afbeeldingen van typische Joden verkopen, waaronder de beroemde ‘Jood met de gouden munt’. Zonder precies te weten waarom, wordt hij opnieuw angstig. Hij herinnert zich die licht of erg gepronoceerde haakneuzen, die vingers die de munt vastgrijpen, die koude ogen … Hij besluit dit tot op de bodem uit te zoeken. Na een paar uur op internet te hebben doorgebracht, maakt hij zich nog steeds zorgen; maar nu weet hij waarom.
De ‘Jood met de gouden munt’ wordt geleverd met een handleiding. Om effectief te zijn, moet het links van je voordeur worden opgehangen – een waarschijnlijke kopij van de Joodse mezoeza. Bij voorkeur zou de Jood een keppel moeten dragen, heel oud en bebaard zijn, alsof hij uit het diepst van de tijd was gekomen. En hij moet verplicht een gouden muntstuk vasthouden, of, beter nog, hij moet munten tellen of een goedgevulde beurs tegen zijn lichaam drukken. Een belangrijk detail: de foto moet worden uitgerust met twee haakjes. Inderdaad, men moet het in beide richtingen kunnen ophangen. Zodra aan deze voorwaarden is voldaan, is het enige wat je hoeft te doen een muntstuk van één grosz achter het frame laten glijden en de Jood elke zaterdag ondersteboven keren. Geld en fortuin zullen volgen.
De ‘Jood met de gouden munt’ is er een uit een lange reeks collectieve voorstellingen die Joden associëren met geld en waarvan de oorsprong teruggaat tot de oudheid. Judas, Shylock, Gobseck en andere dergelijke figuren bevolken de westerse cultuur. Maar er is iets nieuws aan de ‘Jood met de gouden munt’: het is massaal aanwezig in hedendaagse commerciële locaties waar het op de muren wordt verkocht of opgehangen als een geluksbrenger, ook in de winkels van de voormalige Joodse wijk. Het is dus niet zonder interesse om te proberen licht te werpen op de oorsprong, de aard en de relatie van dit fenomeen met de populaire cultuur, evenals op de betekenis die eraan wordt gegeven door degenen die de foto in hun appartementen of winkels hangen.
De eerste artikelen over de opkomst van de ‘Jood met de gouden munt’ dateren uit de jaren 2000 en hun auteurs zijn het erover eens dat het fenomeen tamelijk recent is. De oorsprong ligt in de periode van de politieke en economische overgang van 1989 en werd gepopulariseerd in de jaren 2000. Het wordt vaak gevonden in toeristische winkels, op de website allegro.pl – een verkoopplatform dat vergelijkbaar is met eBay – maar ook op andere websites die decoratieve objecten en souvenirs verkopen. Men hoeft alleen maar ‘Joodse gelukszak’ te googlen (Żyd na szczęście). Argumenten rond de productie en verspreiding van deze objecten hebben aanvankelijk te maken met de kwaliteit van het schilderij of de snuisterij en dan met zijn magische kracht.
Advertentie
Zo leest een internetadvertentie: “De jood is het symbool van overvloed, succes, gezondheid, veel geluk.” Een fotokader en canvasdrukbedrijf geeft aan: “Een portret van de Jood voor succes: een aangenaam geschenk” (Portret Żyda na szczęście na fajny present). Sommige verkopers bieden instructies voor gebruik op internet. Degenen die ondervraagd worden op het Grote Plein en degenen die schilderijen verkopen in de poort van St. Florian geven vergelijkbare antwoorden: “Ah! Dit is onze geluksbrenger”, “De Jood houdt de grosz voor geluk en fortuin.” Er moet worden benadrukt dat in het semantische domein de term “Jood” (Żyd) soms wordt vergezeld door zijn variant “Żydek“, een pejoratief verkleinwoord dat in het Engels kan worden vertaald als “Yid“.
Plaatje hierboven: gezien op 22 september 2018 in een Poolse winkel in de Lange Leemstraat te Antwerpen: aan de kassa van de winkel is een staandertje te zien met daarop afgebeeld een ultra-orthoxe Jood met een dikke zak dollars. Een ‘geluksbrenger’ of louter antisemitisme? [beeldbron]